Het begin, hout en karton
Zeer waarschijnlijk komt het idee om huisjes neer te zetten met de kerst al uit de vorige eeuw. Duitse en Tjechoslowaakse immigranten in Amerika plaatsten uitbeeldingen van gebouwen en figuurtjes tijdens de kerstperiode, secuur handgemaakt van hout en noemde deze “dorpjes” Putz.., eigenlijk een Duitse verzamelnaam voor alles wat je decoratief kunt neerzetten. Deze Putz hadden nogal veel weg van de traditionele kerststal en bestonden meestal uit een boerderij, kerk, schapen en herders. Uitgevoerd naar afbeeldingen uit hun geboorteland. Deze traditie bleef niet onopgemerkt..
Zo rond 1860 Waren de gebroeders Butler één van de eerste met een postorder bedrijf in Amerika. Door hun koopwaren te importeren vanuit de hele wereld via handelsreizigers konden ze hun vele spullen goedkoop aanbieden. Deze heren waren later verantwoordelijk voor de zogenaamde “ Five and Dime” stores die de concurrentie moesten aangaan met de oprukkende warenhuizen. Vandaar de naam “stuiver en dubbeltjes” winkel.
In die tijd werd er veel gereisd om handel uit o.a. Europa te halen. Een van deze handelsreizigers was F.W.Woolworth. Tijdens één van zijn vele Europese handels reizen belandde F.W. Woolworth in 1890 in het Duitse Thuringen, waar hij kennismaakte met o.a. de glasindustrie die Duitsland toen al rijk was. Hij zag daar vele glazen ornamenten, vooral voor het kerstfeest. Een proefzending daarvan leidde direct tot een langdurige, betrouwbare relatie en vele zendingen volgden hun weg naar Amerika. Duitsland en kerst werden voortaan in één adem genoemd. Ook de onder de Duitse immigranten zo geliefde zelfgemaakte houten huisjes werden tegen een betaalbare prijs voortaan in Duitsland gemaakt en geïmporteerd voor de “ Five and Dime” stores van de gebroeders Butle
Bij het populairder worden van de kerstboom werden deze dorpjes ook voortaan onder de boom geplaatst. De bekendheid van deze huisjes nam toe, en in Duitsland werden er ondertussen steeds meer gemaakt voor de Verenigde Staten. Rond de eeuwwisseling brachten zij zelfs huisjes op de markt met heel veel details zoals hekjes en bloembakjes. Deze details maakten massaproductie helaas nog onmogelijk en draaide de industrie voornamelijk op handarbeid. De eerste wereldoorlog veranderde echter een hele hoop. Vele jaren voor dat Amerika in de strijd werd betrokken, werd de stroom goederen naar Amerika al langzaam dichtgeknepen en uiteindelijk helemaal stilgelegd.
De “St.Louis Christmas catalogus”, een Amerikaans tijdschrift, toonde nog in 1920 getekende afbeeldingen van huisjes en figuurtjes geïmporteerd vanuit Duitsland. Pas in 1929 meld dezelfde catalogus een serie van elf huisjes en een kerk gemaakt van karton.
Deze vorm was meer productie geschikt en kostte toen bij de “Five and Dime” stores als set in doos inclusief figuurtjes ongeveer één dollar. Op zijn zoektocht naar andere inkoopkanalen voor de “ Five and Dime” stores vanwege de oorlog, kwam F.W. Woolworth ook in Japan en vertelde daar over het succes van de geïmporteerde kersthuisjes. Japan sprong rond 1930 in deze groeiende markt en bracht complete kartonnen sets van 8 huisjes voor 59 dollarcent inclusief sneeuw op de daken, en als eerste met een opening voor de lampjes van de kerstverlichting.
later volgde China en Taiwan ook met kartonnen dorpjes. Gemalen kokos werd als sneeuw in de verf mee geschilderd en er werden boompjes van sisal bij gevoegd.
Vanaf ongeveer 1940 werden de setjes ook in Amerika zelf geproduceerd, van goedkoper bruin karton tegen een verkoopprijs van 69 dollarcent. Deze kartonnen setjes zijn gebleven tot ongeveer 1960. De historie van het inmiddels “hightech” Japan vermeld overigens niks meer over deze huisjes alsof ze zich schamen voor deze simpele vorm van productie…
De handgemaakte “Putz” en de kartonnen setjes van toen, zijn de basis geweest voor de kerstdorpen van vandaag.
“We can hold such an object in our hands and know those times were real, and welcome back whole parts of who we were into who we are … and let the inner child in each of us out to play again” Papa Ted ( Ted Althof), grootste verzamelaar van Putz uit de VS – overleden op 71 jarige leeftijd in 2012